Kriptoda bilişsel yanlılık kendisini nasıl gösterir?

Beynimiz verimli olmak, süratli ve tesirli kararlar alabilmek üzere evrimleşmiştir. Her ne kadar harika olarak isimlendirilse da bireylerin fikir, davranış ve inançlarında objektif dataları görmezden gelen ve yanlış sonuçlara yol açan zihinsel kestirme yollara sahiptir. İlgili zihinsel kestirme yollar Nobel İktisat mükafatı sahibi psikolog Daniel Kahneman ve çalışma arkadaşı Amos Tversky tarafından bilişsel önyargı (veya yanlılık) olarak isimlendirilmektedir. Onlara nazaran beşerler bilhassa riskli, meçhul ve karmaşık durumlarda her vakit için akılcı davranmaz, mantıklı tercihler yapmaz ve kararlarında bilişsel yanılgı ve yanlılıklar bulunur. Evrimsel süreçlerden kaynaklandığı düşünülen bilişsel yanlılıklar birebir vakitte kişinin içerisinde bulunduğu etraf yahut kültür, aldığı eğitim, tecrübeler üzere birçok faktörden etkilenebilmektedir.

Bilişsel yanlılıklara geçmeden evvel çok kısa biçimde Kahneman tarafından ortaya atılan ve Hızlı ve Yavaş Düşünme (Thinking, Fast and Slow) isimli kitabında ayrıntılıca anlattığı Sistem 1 ve 2’den bahsetmek istiyorum. Kahneman’a nazaran insan zihni iki halde çalışmaktadır: Otomatik, süratli ve duygusal reaksiyonlara dayanan Sistem 1 (Sezgisel düşünme de denilebilir) ve daha yavaş, analitik, şuurlu ve gayret gerektiren düşünme süreçlerinden oluşan Sistem 2 (Analitik düşünme de denilebilir). Birçok insan bilgisinin olmadığı, riskli, bilinmeyen ve karmaşık durumlarda (Örneğin finans alanı) Sistem 1 çerçevesinde davranışlar göstermektedir.

Yatırımda sezgi değil, rasyonalite aramak

Karar alma süreçlerimizin, neyi neden yaptığımızın ve hangi bilişsel yanılgı ve yanlılıklara başvurduğumuzun farkında olabilirsek denetimi görece elimize alırız. Biraz sonra bahsedeceğimiz bilişsel yanlılıklar bilhassa davranışsal iktisat alanında sıklıkla çalışılmaktadır. Bunları okurken sizin hangi yanlılıklara sahip olduğunuzu fark etmeye çalışmanız epey kıymetlidir zira sahip olduğumuz bilişsel yanlılıkların farkında olmak bundan sonraki davranışsal kararlarınızı, düşünme ve muhakeme etme marifetinizi şekillendirmenize yardımcı olacak. Şayet alışkanlık haline getirebilirseniz sezgisel kararlar almak yerine görece daha rasyonel kararlar almaya başlayabileceksiniz.

Tabii ki insanın büsbütün rasyonel olması üzere bir durumdan bahsedemeyiz. Bunu söz etmek gerçekçi de olmayacaktır. Lakin davranışlarımızın kökenini, piyasalara dair manipülasyonlara neden yakalandığımızı, başkalarından ve niyetlerinden neden etkilendiğimizi olabildiğince fark etmek bizi daha avantajlı bir pozisyona getirecektir. Ne de olsa tek başımıza olduğumuz ve öbür insanların parasını almaya çalıştığımız (sizin sattığınız yerde diğerinin alması gerekiyor) finans alanı bu türlü bir rasyonalite ister.

Ön hazırlama tesiri

Bir uyarıcıya maruz kaldıktan sonra şahısların bilinçsiz bir halde onunla bağlı şeyleri daha kolay tanıyabilmesine, yakalayabilmesine yahut hatırlayabilmesine yol açar. Örneğin kripto para borsalarında (Binance, OKX, Bybit gibi) “Popüler olan coinler”, “Trend coinler”, “En çok kazandıranlar” üzere kategoriler şahısların davranışsal kararlarını etkileyerek onlara yönelmelerini sağlamaktadır. Kişi yeni bir coin araştırırken orada gördüğü coin’ler aklına gelmekte ve onlarla misal kategoride bulunanlara eğilimli olmaktadır.

Yine emsal halde üç borsa ismi örnek vererek aslında bu bahiste bilgisi olmayan kullanıcıların bu borsalara yönelmesi, bilgisi olanlara kıyasla daha yüksektir zira kişi kendisine “Hangi kripto borsasını tercih etmeliyim?” diye sorduğunda muhtemelen aklına kaynağını bilmese dahi bunlardan birisi gelecektir. Kripto fenomenleri ile ilgili seride de bahsettiğim üzere biz istemesek dahi davranışsal bir karar alırken oburlarının telaffuzlarından ve davranışlarından etkilenmekteyiz. Direkt davranış değişikliğine gitmesek dahi bilişsel hassasiyetimiz etkilenmekte ve o kararı alıp almamak konusunda ikileme düşmekteyiz.

Belirginlik yanlılığı

“BITCOIN 100.000 DOLARI GEÇTİ!”, “YENİ DOGE”, “EN UYGUN YAPAY ZEKA PROJELERİNİ DAHİ YERİNDEN EDECEK”, “100x YAPACAK O COİN” üzere daha dikkat çeken başlıklar ve içeriklere sahip metinler bireylerin akıllarında daha çok kalmakta. Birçok kripto fenomeninin de kullandığı bu taktikle bireyler içeriğini dahi bilmediği “projelere yatırım” yapmakta ve sonrasında dolandırılmaktalar. Bilhassa dikkat müddetlerinin çok kısa olduğu, uzun metinler dahi okunamadığı günümüzde şahıslar bir projeyi ayrıntılı bir formda araştırıp okumak, kendisini finansal manada eğitmek ve yatırım kararlarını yönlendirmek yerine takip ettiği bireylerin üstteki üzere başlıklarla sunduğu “projeleri” tercih etmektedir. Zira hem tüketimi daha kolay hem de rastgele bir emek vermeye gerek kalmadan “100x” vadedilmekte.

İyimserlik yanlılığı

İyimserlik yanlılığı, kişinin karar ve davranışlarının çoğunlukla olumlu sonuçlanacağına ve olumsuz şeylerin onun başına gelmeyeceğine inanması eğilimidir. Neredeyse herkes içten içe kendi yaptığı yatırımların epeyce yeterli olduğuna, kendisinin başkalarından daha çok kazanacağına ve piyasayı güzel koklayabildiğine inanır. Bu da aslında optimistlik yanlılığı ve “Düşünüyorum, öyleyse yanlışsız olmalı” inancından kaynaklanmaktadır.

Kişisel bir yorum olarak manuel stop atmayı düşündüğüm birçok süreçte o anlarda aklımdan daima “Ya buradan dönerse?” fikri geçiyordu. Bu fikrimi pekiştiren tecrübelerim olduğu üzere beni zıtta bırakıp para kaybetmeme yol açan tecrübelerim de oldu. Bu üzere durumlarda optimistlik yanlılığına kapıldığımı çok sonradan fark ettim. O anlarda beyin kendi kendini var olan zararın telafi edilip çok büyük kârlar alabileceğine inandırıyor olmalı. Aksi takdirde ziyana gireceğinizi bildiğiniz bir sürece neden giresiniz ki? Bu üzere durumlarda sürekli daha yeterli sonuçların sizi beklediğine dair bir yanılgıya sahip olmak bilhassa kaldıraçlı süreçlerde sizleri çok büyük ziyanlara uğratabilir. Yapılması gereken, objektif bir halde davranıp teknik ve temel tahlille elimizi güçlendirmek ve kendi fikrimizi çürütebilecek argümanları incelemek, planımızı çok daha evvelden kurgulamaktır. Şayet belli bir stratejiniz olursa (örneğin süreci durduracağınız ve kâr alacağınız noktaları evvelce girmek gibi) ve plana sadık kalmaya itina gösterirseniz kümülatif bir halde kazanmaya devam etmeniz daha mümkün.

Kaynak : Coinkolik